ऋग्वेदमूर्ति:
यजुर्वेदमूर्ति:
सामवेदमूर्ति:
अथर्ववेदमूर्ति:
वेदवाङ्मय हे त्रिकालातीत आहे. आपल्या परंपरेतील अनेक आचार विचार यांचे मूलस्रोत म्हणजे हे वेद. वेदात केवळ मंत्रभाग नाही तर पंचकोश संकल्पना, अवतारसंकल्पना इ.अनेक संकल्पनांचे मूळ वेदात आढळते. सूर्याचे उत्तरायण, दक्षिणायन, नक्षत्रे, विषुवदिन, बारा महिने अधिक मास आणि अगदी सूर्यग्रहणाचा उल्लेखही वेदात आढळतो. त्यामुळे प्राचीन भारतीय समाजरचना, राज्यव्यवस्था, नीतिमूल्ये, खगोलशास्त्र, व्युत्पत्तिशास्त्र इत्यादिंचे अध्ययन करावयाचे असल्यास वेदांचा अभ्यास अपरिहार्य आहे हे निश्चित.
ऋग्वेद संहिता
संपूर्ण विश्वातील आद्य ग्रंथ म्हणून ज्या ग्रंथाला युनेस्कोने मान्यता दिली आहे तो ग्रंथ म्हणजे ऋग्वेद. या ऋग्वेदसंहितेत १०५८० १/४ ऋचा आढळतात. ऋचा म्हणजे छंदोबद्ध अथवा पद्यात्मक मंत्र. गायत्री, अनुष्टुप् जगती, उष्णिक् इत्यादि छंदातील ऋचा या ऋग्वेदसंहितेत आहेत. अशा अनेक ऋचा मिळून एक सूक्त बनते. अशी १०२८ सूक्ते या संहितेत आहेत. या सूक्तांमध्ये निसर्गातील शक्तींची स्तुती प्रामुख्याने केली आहे. अग्नि, उषा, सूर्य, पर्जन्य, मरुद्गण, इंद्र, वरुण अश्विनौ इत्यादि अनेक देवतांची स्तुती आढळते. तसेच विवाहसंस्कारात पठण केले जाणारे सूर्याविवाहसूक्त, ऐक्याचे महत्त्व कथन करणारे संज्ञान सूक्त, विश्वामित्र – नदी संवादसूक्त, सरमा – पणि संवादसूक्त इत्यादि संवादसूक्ते आढळतात. महत्वाचे म्हणजे जगातील या आद्य ग्रंथात एकूण २७ ऋषिकांची म्हणजे ऋषिस्त्रियांची सूक्ते अंतर्भूत आहेत. त्याप्रमाणे हिरण्यगर्भ सूक्त, नासदीयसूक्त इत्यादि तत्त्वज्ञानपर सूक्तेही आहेत. या संहितेची अष्टकवार आणि मंडलवार रचना केलेली आहे. अष्टकवार रचना – या रचनेनुसार ऋग्वेदसंहिता आठ अष्टकात विभागली असून प्रत्येक अष्टकात आठ अध्याय आहेत. त्यावरुन ह्या संहितेत एकूण ६४अध्याय आहेत हे लक्षात येते. मंडलवार रचना – या रचनेनुसार ऋग्वेदसंहिता दहा मंडलात विभागलेली आहे. यातील २ – ८ मंडलांना गोत्रमंडल म्हणतात. ९ वे मंडल पवमान मंडल असून यात पवमान म्हणजे शुद्ध केलेल्या सोमवल्लीच्या (वेलीच्या) रसाची स्तुती केली आहे. तर पहिल्या व दहाव्या मंडलातील सूक्तांची संख्या समान म्हणजे १९१ आहे.
यजुर्वेद संहिता
यजुस् या शब्दाचा अर्थ आहे गद्य मंत्र. अशा यजुर्मंत्रांचे संकलन ज्या वेदात केले आहे त्या वेदाला यजुर्वेद अशी संज्ञा आहे. या संहितेत प्रामुख्याने गद्यात्मक मंत्र असून काही पद्यमय मंत्रही आहेत जसे रुद्राध्यायातील नमकप्रश्नातील काही अनुवाक पद्यमय आहेत. या संहितेची रचना ऋग्वेदाप्रमाणे नसून यात यज्ञात पठण करावयाच्या मंत्रांचा समावेश होतो. त्यामुळे या संहितेत यज्ञानुसार मंत्रक्रम आढळतो. अग्निहोत्र ,दर्शपूर्णमास यापासून ते किमान एक वर्ष चालणा-या सत्रात्मक यज्ञाचे मंत्र आढळतात. या यजुर्वेदाचे शुक्ल आणि कृष्ण असे दोन भेद आहेत. शुक्ल यजुर्वेदाच्या संहितेत म्हणजे वाजसनेयि संहितेत एकूण चाळीस अध्याय असून यात यज्ञाच्या क्रमानुसार मंत्रांचे संकलन केले आहे. तर कृष्ण यजुर्वेदाच्या संहितेत मंत्रभागासमवेत ब्राह्मणभागाचाही अंतर्भाव होतो. येथे ब्राह्मण या पदाने ब्रह्म म्हणजे मंत्र त्यावर विवेचन करणारे गद्य वेचेही आढळतात. यज्ञसंस्थेच्या आकलनासाठी या वेदाचे अध्ययन महत्त्वपूर्ण आहे.
सामवेद संहिता
सामवेदाच्या संहिताग्रंथात ऋग्वेदसंहितेतील ऋचा आढळतात. कारण साममंत्र गानात्मक मंत्र असतात. साम या शब्दाची व्युत्पत्ती “सा च अमश्चेति तत् साम्न: सामत्वम्’ अशी दिली आहे. येथे सा म्हणजे ऋचा आणि अम म्हणजे षड्जगंधारादि स्वर. हे दोन्ही मिळून साममंत्र बनतो. साम हे ऋचेवर आधारित असते असा संदर्भ आढळतो तो पुढीलप्रमाणे -” ऋचि अध्यूढं साम’. ज्या ऋचांवर हे सामगान केले जाते त्या सर्व ऋचा सामवेदसंहितेत पूर्वार्चिक आणि उत्तरार्चिक अशा दोन विभागात संकलित केल्या आहेत. या ऋचांवरच सामगान केले जाते. भारतीय संगीताचे उगमस्थान म्हणून सामवेद प्रसिद्ध आहे.
अथर्ववेद संहिता
अथर्ववेदसंहिता ही एकूण २० कांडात विभागलेली आहे. ऋग्वेदाप्रमाणेच या संहितेत अनेक सूक्ते आहेत. या संहितेत विविध विषयांवरील सूक्तांचा समावेश होतो. या संहितेत काही पौष्टिक सूक्ते, काही भैषज्य सूक्ते, काही शांतिक सूक्ते, काही वास्तुविषयक सूक्ते इ. अनेकविध सूक्ते आढळतात. अभिचार हा देखील या सूक्तांचा एक विषय आहे. या वेदात भैषज्य म्हणजे रोगपरिहारविषयक सूक्ते असल्याने या वेदाला भैषज्यवेद असे नाव आहे. भृगु आणि अंगिरा ऋषि प्रामुख्याने यातील मंत्रभागांचे द्रष्टे असल्याने याला भृगुवेद आणि अंगिरोवेद अशीही नावे आहेत. इतर तीन वेदांपेक्षा विषयवैविध्यामुळे या वेदाचे वेगळेपण ठळकपणे उठून दिसते.
